Äá»c lại truyện ngắn Mùa trái cóc ở Miá»n Nam cá»§a nhà văn Nguyá»…n Minh Châu vá»›i quan Ä‘iểm nghệ thuáºt sau 1975
29-12-2014
ÄỌC LẠI TRUYỆN NGẮN “MÙA
TRÃI CÓC Ở MIỀN NAMâ€
CỦA NHÀ VÄ‚N NGUYỄN MINH CHÂU VỚI QUAN ÄIỂM NGHỆ THUẬT SAU 1975
1. Vá»›i chiến thắng lịch sá»
30/4/1975, Bắc Nam
sum há»p má»™t nhà . Trong niá»m hạnh phúc vô biên đó, nhiá»u nhà văn vẫn có xu hướng
thiên vá» quá khứ và tái hiện lại cuá»™c chiến hà o hùng cá»§a dân tá»™c, do váºy văn
há»c hình như vẫn chưa thoát khá»i quán tÃnh cá»§a ngà y hôm qua.
Nhà văn Nguyễn Minh Châu bước
và o giai Ä‘oạn sáng tác nà y khi mà tuổi Ä‘á»i và tuổi nghỠđã chÃn. Bằng cảm quan nhạy
bén cá»§a ngưá»i nghệ sÄ©, Nguyá»…n Minh Châu đã nhanh chóng nháºn ra những yêu cầu
mới của cuộc sống khi cuộc chiến đã đi qua. Trên cơ sở đó, nhà văn đã có sự
thay đổi, tìm đến những chân trá»i má»›i, không rÆ¡i và o “xu thế chung†cá»§a thế hệ
các nhà văn cùng lứa tuổi. Cùng với mạch cảm hứng ngợi ca, xuất phát từ sự nhìn
nháºn hiện thá»±c đã qua cá»§a dân tá»™c, trong văn há»c đã xuất hiện cảm hứng phê phán
và ná»—i buồn trước nhân tình thế thái. Số pháºn cá»§a từng ngưá»i trong cuá»™c sống
Ä‘á»i thưá»ng được ông quan tâm vá»›i niá»m khắc khoải: “Tôi cảm thấy lòng mình bị
tổn thương nặng ná», và hình như cả con ngưá»i tôi tá»± nhiên bị ngáºp chìm trong
ná»—i lo âu, má»™t ná»—i lo âu sao mà lá»›n lao và đầy khắc khoải vá» con ngưá»i†[1,
tr.99].
2. Lấy con ngưá»i là m trung tâm,
Nguyá»…n Minh Châu quan tâm đến chiá»u sâu trong lòng con ngưá»i, đặc biệt là vá»
mặt đạo đức và lối sống. Có lần, Nguyễn Minh Châu đã nói: “những biểu hiện
cá»§a lối sống, đạo đức và tháºm chà là cả quan niệm sống cá»§a những ngưá»i xung
quanh ta – nhất là thanh niên, khiến chúng ta không thế không quan tâm và lo
lắng†[2, tr 97]. ChÃnh những Ä‘iá»u đó là m cho nhà văn không thể yên tâm mÃ
còn lo lắng ở mức cao hÆ¡n, đó là sá»± suy thoái vá» nhân cách, vỠđạo đức truyá»n
thống cá»§a dân tá»™c: “Cái mà ngưá»i ta thấy ngoà i đưá»ng hay ở nÆ¡i công cá»™ng, nó
sẽ và o từng nhà , và lâu ngà y liệu nó có trở thà nh cốt cách cá»§a con ngưá»i Việt
Nam hay không?†[2, tr. 98].
Sá»± thay đổi cá»§a Ä‘á»i sống đã
tác động không nhỠđến má»—i cá nhân trong xã há»™i, con ngưá»i lại trăn trở, nháºn
thức để xây dựng cho mình một chuẩn mực đạo đức mới phù hợp. Thế giới vô định,
cuá»™c sống con ngưá»i có nhiá»u nghịch lÃ, bất an, bất trắc mà bản thân con ngưá»i
lại đầy rẫy những ngá»™ nháºn. Nó luôn bị ảo tưởng vá» sức mạnh, vỠý chà vạn năng
nên lại tham vá»ng vô cùng. Nhân cách và đạo đức cá»§a từng con ngưá»i lúc nà y rất
khó xác định: “Vá»›i số đông ngưá»i Việt Nam khi đứng trong má»™t đội ngÅ©,
đứng dưới má»™t lá cỠđại nghÄ©a thì má»—i ngưá»i Ä‘á»u có thể là má»™t anh hùng. Nhưng
khi cỠxà đã cuốn lại, ai vỠnhà nấy, sống cho riêng mình, cho vợ con thì coi
chừng, cái hạt mầm Chà Phèo hay Xuân Tóc Äá» vẫn trú ẩn ở đâu đó trong tiá»m
thức, trong huyết quản lại tìm dịp dần dà để trá»—i dáºy†[3, tr.69].
3. Trong Mùa trái cóc ở Miá»n
Nam, Nguyá»…n Minh Châu đưa ngưá»i Ä‘á»c đến cuá»™c gặp gỡ cá»§a “tình mẫu tá» thiêng
liêng†giữa bà mẹ (sư già Thiện Linh) và ngưá»i con trai- tiểu Ä‘oà n trưởng Toà n
sau hơn hai mươi năm xa cách. Sau hai mươi năm, mẹ con mất nhau khi gặp lại
nhau thì phải “vui vẻ, cảm động nhưng hoà n toà n bất ngỠvà trái ngược như
má»™t phiên tòa đại hình†[1, tr.545]. Ngưá»i mẹ tá»™i nghiệp hôm ấy ân háºn cả
Ä‘á»i vì là m pháºt ý con. Sau 20 năm nương nhá» cá»a Pháºt để tÄ©nh tâm và chuá»™c lại lá»—i lầm cá»§a mình,
là m má»™t “nhà sư khất thá»±c giữa cõi Ä‘á»i và ngá»a tay xin tình thương cá»§a thiên
hạ†[1, tr.567]. Bà gá»i trá»n niá»m tin và niá»m hi vá»ng được cứu rá»—i và o đứa
con trai duy nhất cá»§a mình nay đã là má»™t sÄ© quan cá»§a quân đội giải phóng. Ngá»
đâu, niá»m hi vá»ng ấy má»›i được nhen nhóm thì bị lụi tà n ngay do thái độ dững
dưng và vô cảm cá»§a Toà n. Nguyá»…n Minh Châu đã để cho ngưá»i Ä‘á»c thấy được cảnh
tượng gặp gỡ cá»§a hai mẹ con: “Ngưá»i mẹ òa khóc, nhà o đến ôm chầm lấy Toà n,
còn Toà n thì nét mặt thỠơ và nghiêm khắc. Chợt hình như anh sực nhớ cần phải
bà y tỠmột cỠchỉ tình cảm gì đó trước mặt tôi, anh đến đứng sau lưng bà mẹ với
một động tác hơi khoa trương. Vòng hai cánh tay ôm lấy ngang lưng mẹ một cách
tháºt thắm thiết. Xong việc đâu đấy (…) thấy Toà n sau khi vuốt lại những sợi tóc
ở bên thái dương xong thấy những ngón tay ươn ướt, đang đưa mấy ngón tay lên
mÅ©i ngá»i†[1, tr.543]. Nhân váºt kể chuyện đã không giấu được ná»—i kinh hoà ng
cá»§a sá»± bại hoại đạo đức không còn nhân tÃnh đã kêu lên “hỡi trá»i Æ¡i, có ai
trên Ä‘á»i nà y nhìn thấy đứa con Ä‘ang ngá»i giá»t nước mắt cá»§a mẹ†[1, tr.542] Nhưng
cÅ©ng bà n tay ấy, khi đối diện vá»›i cấp trên thì lại “đầy vồ váºp, đầy hồ hởi,
mưá»i ngón tay cá»§a anh ôm trùm lên xoắn xuýt (…) có ngón thì cứ thÃt chặt lấy
như một sợi dây buộc, trong lúc ngón tay cái
vô cùng rắn chắc cứ quắp chặt và o như mỠcủa một con chim ác†[1,
tr.529-530]. Căn bệnh trầm cảm “xơ cứng trái tim†trong Toà n cứ dần bộc lộ.
Trong suốt thá»i gian gặp mẹ, Ä‘iá»u mà Toà n quan tâm nhất không phải là hai mươi
năm qua mẹ sống như thế nà o, cực khổ,
chịu đựng ra sao mà thay cho những lá»i quan tâm ấy là vấn đỠlý lịch cá»§a mẹ: “Nà o!
Bây giỠmẹ nói cho tôi nghe, những năm tháng ở trong nà y mẹ đã là m những việc
gì, mẹ sống với ai†[1,tr.543].
Äể lấy lòng cấp trên, Toà n và Äỉnh đã tìm má»i
cách để gây sá»± chú ý nhằm cầu lợi cho mình. Quan tâm ngưá»i khác có vẻ chu đáo,
lo lắng kiểu giả tạo “ khổ quá, anh ướt hết rồi! Trên phòng chÃnh trị đã báo
xuống anh đến. Tôi đã chuẩn bị đón anh từ sáng. Từ hôm và o đây anh có được khá»e
luôn không? Trong nà y thá»i tiết thất thưá»ng, anh phải luôn luôn chú ý sức khá»eâ€
[1, tr.530], trong khi đó, vá»›i “ngưá»i mẹ tá»™i nghiệp†thì không biết Ä‘ang
ở nơi đâu. Cả những đồng đội cùng và o sinh ra tỠnhư “những Phác, Lưu, cả
cáºu đại đội trưởng mặt vuông, cả những ngưá»i lÃnh mắc chứng bệnh ngá»§, những
ngưá»i lÃnh xếp hà ng Ä‘i Ä‘á»u dưới mưa, há» Ä‘ang ở nÆ¡i đâu?†[1, tr.557].
Äặc biệt là Phác, trong tráºn
đánh cuối cùng kết thúc chiến tranh, Phác đã “không sợ chết, dám một mình
nhổm dáºy giữa lưới lá»a bắn quét dà y như mặt sà ng, quỳ ngay trước cá»a mở, đội
nòng súng máy lên đầu cho mấy cáºu xạ thá»§ bắn†[1, tr.554]. Tháºt Ä‘au đớn vÃ
xót xa cho ngưá»i chiến sÄ© gan dạ, dÅ©ng cảm không chết vì đạn cá»§a kẻ thù mà chết
vì thói nhẫn tâm và ghen tị cá»§a Toà n. Vá»›i ngưá»i sinh thà nh ra mình mà còn đối
xỠnhư thế thì đối với bạn bè, đồng đội, Toà n ra lệnh gà i mìn với đồng chà của
mình cÅ©ng là điá»u dá»… hiểu. Vá»›i căn bệnh cứng nhắc, cá»±c Ä‘oan, Toà n sẵn sà ng chÃ
đạp lên đạo là và tình ngưá»i để đạt được mục Ä‘Ãch cá»§a mình. Sá»± thoái hóa biến
chất trong má»—i con ngưá»i ngà y cà ng lá»™ rõ và Toà n là nhân váºt Ä‘iển hình cho số
đông trong xã há»™i mà Nguyá»…n Minh Châu xây dá»±ng mang tÃnh chất biểu tượng để
cảnh báo. Sá»± suy thoái đạo đức cá»§a con ngưá»i trong cuá»™c sống Ä‘á»i thưá»ng sẽ lÃ
mầm móng cho cái xấu, cái ác xuất hiện là m rối xã hội nếu như nó không được lên
án, không được tiêu diệt đến táºn gốc rá»…. Äây là vấn đỠmà cả xã há»™i thá»i kì háºu
chiến lo sợ.
4. Khi cuộc chiến đã qua thì
những mặt trái cá»§a chiến tranh, những toan tÃnh cá nhân, những giây phút yếu
hèn cá»§a con ngưá»i, cả những số pháºn cuá»™c Ä‘á»i đổ vỡ hoặc thà nh đạt vì toan tÃnh
cá nhân luôn luôn ẩn nấp và chá» dịp bùng phát. Trong ý thức thưá»ng trá»±c gắn bó
vá»›i Ä‘á»i sống, ngưá»i nghệ sÄ© mẫn cảm, tâm huyết như Nguyá»…n Minh Châu đã sá»›m phát
hiện ra những vấn đỠsinh tá» cá»§a đất nước ngay trong thá»i Ä‘iểm giữa chiến tranh
và hòa bình. “Tôi nghiệm thấy mỗi lần đất nước chuyển mình từ chiến tranh
sang hòa bình, chúng ta lại phải đặt vấn đỠchống chủ nghĩa cá nhân, nhưng so
với cái lần hòa bình sau 1954 thì cái lần hòa bình sau 1975 nà y, cái diện mạo
chủ nghĩa cá nhân nó to lớn hơn. Tôi nghĩ rằng chúng ta đang sống trong một
thá»i kì mà con ngưá»i Việt Nam
chưa bao giỠđạt đến tầm vóc như váºy. Nhưng bên cạnh đó, cÅ©ng thấy những gì nằm
trong tÃnh cách và tâm là con ngưá»i hiện nay đã tạo nên cái mà chúng ta thưá»ng
gá»i là tiêu cá»±c xã há»™i†[2, tr.98-99]. Do váºy, Nguyá»…n Minh Châu muốn dùng
ngòi bút tham gia trợ lực và o cuộc đấu tranh giữa cái xấu và cái tốt bên trong
má»—i con ngưá»i. Má»™t cuá»™c giao tranh không có gì ồn áo nhưng xảy ra từng ngà y,
từng giá» và khắp má»i lÄ©nh vá»±c cá»§a Ä‘á»i sống. Nói như Nguyá»…n Trung Trá»±c:
“Vui vẻ quá chợt bây giỠnhìn
lại
Lũy tre là ng tưởng như bình
yên ấy
Chứa bao Ä‘iá»u bão tố ở bên
trongâ€
5.
Từ cảm hứng sỠthi đến cảm hứng thế sự trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau
năm 1975 là má»™t biểu hiện cá»§a sá»± váºn động và đổi má»›i trong tư duy nghệ thuáºt
cá»§a nhà văn trước yêu cầu xây dá»±ng má»™t ná»n văn há»c trong hoà n cảnh má»›i. Cảm
hứng ấy không chỉ mở rộng phạm vi phản ánh hiện thực mà còn đi sâu khám phá
những vấn đỠmá»›i nảy sinh trong Ä‘á»i sống và tâm hồn con ngưá»i. Thể hiện má»™t
cách nhạy cảm, sắc bén cảm hứng ấy, chứng tỠtà i năng và trách nhiệm của một
ngòi bút đầy bản lĩnh, đánh dấu một bước tiến mới trong sự nghiệp sáng tác của
Nguyễn Minh Châu.
Ba Äồn, ngà y 10/12/2014
Äinh Hữu Ngá»c
TÀI
LIỆU THAM KHẢO
1.
Nguyá»…n Minh Châu (2006), Tuyển táºp truyện ngắn, Nxb Văn há»c, Hà Ná»™i.
2. Nguyá»…n
Khải (2003), NghỠvăn cũng lắm công phu, Nxb Trẻ Tp Hồ Chà Minh.
3.
Tôn Phương Lan (1995), Nguyá»…n Minh Châu- Trang giấy trước đèn- phê bình vÃ
tiểu luáºn, Nxb KHXH, Hà Ná»™i.