Dấu ấn văn hóa lễ hội trong thơ Nguyễn Duy
13-02-2014
DẤU ẤN VÄ‚N HÓA LỄ HỘI TRONG THÆ NGUYỄN DUY
Trần Thị Lệ Minh
Tổ Ngữ Văn- Trưá»ng THPT số 1 Quảng Trạch
Xã há»™i Việt Nam cổ truyá»n là xã há»™i nông nghiệp. ChÃnh Ä‘á»i sống nông nghiệp đã chi phối rất lá»›n đến những nhu cầu cần thiết trong Ä‘á»i sống hằng ngà y cá»§a cư dân nông nghiệp. Là những nông dân, sống vá»›i nghá» trồng lúa nước nên nhu cầu vá» Ä‘á»i sống tâm linh trở thà nh nhu cầu lá»›n nhất đối vá»›i há». Lá»… há»™i được hình thà nh. Lá»… há»™i nuôi dưỡng Ä‘á»i sống văn hoá cá»§a cả cá»™ng đồng, là nÆ¡i thắt chặt tình cảm bởi vì không ở đâu sợi dây vô hình liên kết giữa cá nhân và cá»™ng đồng bá»n chặt như ở nÆ¡i đây. Lá»… há»™i là dịp con ngưá»i được trở vá» nguồn, nguồn cá»™i tá»± nhiên hay nguồn cá»™i cá»§a dân tá»™c Ä‘á»u có ý nghÄ©a thiêng liêng trong tâm trà má»—i ngưá»i. Sinh hoạt lá»… há»™i có vị trà rất quan trá»ng “trong tâm thức má»—i ngưá»i dân Việt Nam. Nếu cây Ä‘a giếng nước, sân đình là những thà nh tố gắn bó thân thiết vá»›i má»—i ngưá»i từ thuở thiếu thá»i cho đến lúc giã biệt cõi Ä‘á»i, thì lá»… há»™i lại là thà nh tố văn hóa gắn bó không những thân thiết mà vừa thiêng liêng, lại vừa mãnh liệt gần gÅ©iâ€. Dưá»ng như lá»… há»™i đã trở thà nh biểu tượng thiêng liêng cho má»™t nét văn hóa đẹp, má»™t biểu hiện văn hóa đặc biệt nhất ở là ng quê Việt Nam; và là má»™t biểu tượng văn hóa in Ä‘áºm nét trong thÆ¡ ca. Bằng tiếng thÆ¡ cá»§a mình, Nguyá»…n Duy đã rất thà nh công trong việc tái hiện lá»… há»™i dân gian truyá»n thống cá»§a dân tá»™c trên mảnh đất xứ Thanh. Äó là lá»… há»™i Äá»n Sòng-lá»… há»™i văn hóa tâm linh và o loại lá»›n nhất cá»§a vùng quê Thanh Hóa.
Lá»… há»™i Äá»n Sòng xuất phát từ tÃn ngưỡng thá» Mẫu - thá» các Nữ thần (thưá»ng gá»i là Thánh Mẫu) cá»§a cư dân Việt. Nguyá»…n Duy đã là m sống lại không khà ngà y há»™i quê, ghi lại dấu ấn trong thÆ¡ cá»§a mình. Hồn thÆ¡ ông như bị hút và o không khà chung cá»§a là ng quê và o há»™i mùa xuân. “Những ai có dịp sống ở là ng, nhất là là ng quê miá»n Bắc Ä‘á»u dá»… có cảm nháºn rằng Há»™i là ng là má»™t lá»… há»™i sinh động sâu sắc lôi cuốn má»i ngưá»i và o cuá»™c váºn động quần thể náo nức ấy má»™t cách tá»± nguyện và say mê đến mức nà oâ€â€¦ Ở đó, má»i ngưá»i Ä‘á»u quên Ä‘i công việc tất báºt cá»§a đồng áng, quên Ä‘i cái vất vả nhá»c nhằn thưá»ng ngà y để cùng vui vá»›i lá»… há»™i. Äến há»™i, há» có dịp để gặp gỡ, vui chÆ¡i và “tiến hà nh các hoạt động tÃn ngưỡng phong tụcâ€.
Toà n cảnh náo nức cá»§a lá»… há»™i được tái hiện sinh động: “Phiêu bồng dạt ngã ba Bông/Ä‘á»n Hà n Ä‘á»n Thị Ä‘á»n Sòng Ä‘á»n quê /thần linh nưá»m nượp trở vá»â€ (Tôi và em, và ...). Không chỉ có váºy, Nguyá»…n Duy còn đưa ta trở vá» kà ức tuổi thÆ¡ đầy kỉ niệm - vỠ“thần hồn†cá»§a má»™t vùng quê xưa. Các địa danh thân thuá»™c cá»§a quê hương thân yêu từng gắn bó vá»›i tâm hồn cá»§a tác giả thá»i thÆ¡ bé, từng in dấu chân trong những ngà y lá»… há»™i được nhắc lại xiết bao ná»—i ân tình: chùa Trần, Ä‘á»n Hà n, Ä‘á»n Cây Thị, Ä‘á»n Sòng…Thấp thoáng trong tuổi thÆ¡ bình yên ấy là không gian cá»§a những ngôi chùa mang Ä‘áºm dấu ấn văn hoá đặc trưng cá»§a quê hương và cùng vá»›i hình ảnh ngưá»i bà hồn háºu già u tình yêu thương. Nguyá»…n Duy đã gợi lên ở ngưá»i Ä‘á»c những rung động vá» cái hồn nhiên, trong sáng, ngá»™ nghÄ©nh cá»§a má»™t cáºu bé nÆ¡i là ng quê trước đây: "nÃu váy bà đi chợ Bình Lâm/bắt chim sẻ ở và nh tai tượng Pháºt/và đôi khi ăn trá»™m nhãn chùa Trần"(Äò Lèn). CÅ©ng đã từng "lên chÆ¡i Ä‘á»n Cây Thị". Vá»›i đôi chân đất cá»§a con nhà nghèo, vẫn háo hức trong mùa lá»… há»™i, vẫn "Ä‘i đêm xem lá»… Ä‘á»n Sòng". "Äá»n Sòng thiêng nhất xứ Thanh" (Tản Äà ), giáp giá»›i vá»›i tỉnh Ninh Bình thế mà chú bé vẫn lặn lá»™i "chân đất Ä‘i đêm xem lá»… Ä‘á»n Sòng" (Äò Lèn). Bà n “chân đất†đã trở thà nh hình ảnh không thể nà o quên đối vá»›i má»—i ngưá»i, cái cảm giác được trá»±c tiếp chạm chân và o đất mát lạnh đến vô cùng, nó ghi dấu hà nh trình những đêm lá»… xa xôi. Và mùi huệ trắng, là n khói trầm, Ä‘iệu hát văn đã Ä‘i và o trong vô thức cá»§a con ngưá»i. Phải chăng hoà i niệm tuổi thÆ¡ còn là sá»± yên bình, nhẹ nhà ng nhưng cÅ©ng mang chút gì đó sâu thẳm, lắng trầm Ä‘á»ng trong sắc huệ trắng tinh khiết và mùi nhang trầm thoang thoảng. Cùng vá»›i đôi chân nhá» bé thoăn thoắt khắp nÆ¡i, đắm chìm trong là n hương và miên man trong Ä‘iệu hát, tuổi thÆ¡ cá»§a cáºu bé Duy cứ thế trôi qua bình yên cùng năm tháng. Äi há»™i, xem há»™i thá»±c sá»± là niá»m hạnh phúc mê say vá»›i những ai đã trải qua năm tháng sống ở là ng quê. Nguyá»…n Duy đã cảm nháºn được Ä‘iá»u đó má»™t cách sâu sắc bằng cả niá»m vui sướng cá»§a chÃnh mình. Có thể nói, lá»… há»™i dân gian truyá»n thống đã được nhà thÆ¡ xứ Thanh ban cho sá»± trưá»ng tồn trên những trang thÆ¡.
Lá»… há»™i Äá»n Sòng trong thÆ¡ Nguyá»…n Duy đã ghi dấu ấn biết bao nhiêu sinh hoạt văn hóa dân gian. Nhưng cái hồn quê sâu Ä‘áºm nhất là m nên khuôn mặt văn hóa cá»§a là ng quê mà Nguyá»…n Duy đặc biệt nâng niu chÃnh là nghệ thuáºt hát Chầu văn. Äá»c Äò Lèn, gợi lên kà ức tuổi thÆ¡ cá»§a cáºu bé Duy đắm chìm và o những trò chÆ¡i; ngụp lặn trong miên man những tượng Pháºt, chùa Trần, Ä‘i lá»… Ä‘á»n Sòng, hay xem hát Chầu văn: “mùi huệ trắng quyện khói trầm thÆ¡m lắm /Ä‘iệu hát văn lảo đảo bóng cô đồng†(Äò Lèn). Chẳng biết từ bao giá», không chỉ vá»›i cáºu bé Duy mà cả du khách vá» dá»± há»™i Ä‘á»n Sòng Ä‘á»u bị cuốn hút và say hồn vá»›i những là n Ä‘iệu Chầu văn.
Hát văn, còn gá»i là (chầu văn, hát bóng), loại hình nghệ thuáºt âm nhạc diá»…n xướng tâm linh cá»§a ngưá»i Việt. Äây là hình thức lá»… nhạc gắn liá»n vá»›i nghi thức hầu thánh (hầu đồng, hầu bóng) cá»§a văn hóa thá» Mẫu. Giai Ä‘iệu cá»§a hát văn vá»›i ba hệ thống là n Ä‘iệu riêng Cồn- Dá»c- Xá, khi thì mượt mà , hấp dẫn, khi lại dồn dáºp, khoẻ khoắn vui tươi: “xanh xanh đỠđỠbừng bừng /tứng từng tưng tá»ng từng tưng đã Ä‘á»i†(Cung văn). ChÃnh vì thế hát chầu văn luôn tạo ra má»™t không khà tươi vui, háo hức, tưng bừng chứ không ai oán, trầm lắng như ca trù. Nếu như không khà nhịp Ä‘iệu trong ca trù thÃnh phòng là êm Ä‘á»m, réo rắt, trầm bổng thì trong hát văn ngược lại hẳn. Nó mang tÃnh chất sôi nổi, kÃch động cá»™ng vá»›i trống phách, thanh la rá»™n rà ng là m cho buổi hầu đồng luôn trong không khà tưng bừng. Hát văn giống như những vÅ© Ä‘iệu cá»§a thánh thần, dìu dặt và mê hoặc lòng ngưá»i…Dáºp dìu trên ná»n nhịp phách lúc ẩn lúc hiện; nhiá»u là n Ä‘iệu mang Ä‘áºm tÃnh trữ tình, như dáng vẻ cá»§a những gì ngá»t ngà o, má»m mại, thân thương, rất nữ tÃnh cá»§a Thánh Mẫu trong hệ thống thần Ä‘iện Tứ phủ…Äiệu hát khiến cả cung văn cùng các con nhang đệ tá» như tỉnh như say trong sá»± hòa quyện đồng Ä‘iệu: “phÃm dây từng báºc lên trá»i /rá»§ nhau quên tóc rối bá»i cá» rÆ¡m†(Cung văn). Bởi váºy giai Ä‘iệu tiếng đà n, giá»ng hát Chầu văn có má»™t sức quyến rÅ© đặc biệt vá»›i con ngưá»i khi tìm đến vá»›i cõi tâm linh. ChÃnh sá»± gắn bó máu thịt vá»›i vùng đất xứ Thanh, thÆ¡ Nguyá»…n Duy hiện rõ từng cảnh váºt, con ngưá»i cùng bao giá trị văn hóa tinh thần hà ng nghìn Ä‘á»i mà cha ông để lại. Ngưá»i Ä‘á»c qua đó mặc sức mà ngắm nhìn, thưởng thức và rồi yêu thÃch thá»±c sá»± nét văn hóa đặc sắc, độc đáo cá»§a vùng quê thân thương nà y.
Lá»… há»™i được coi là thá»i Ä‘iểm cuốn hút nhất, tưng bừng nhất vá»›i những nghi thức tôn nghiêm và thuần Việt, nối từ Ä‘á»i nà y qua Ä‘á»i khác bằng những hình thức tế lá»…, rước, trò vui và hát xướng. CÅ©ng như má»i lá»… há»™i dân gian truyá»n thống, lá»… há»™i Äá»n Sòng diá»…n ra nhiá»u cuá»™c tế lá»…, đặc biệt là lá»… Rước bóng Mẫu, cô BÆ¡, cô ChÃn…lấp lánh vẻ đẹp nghệ thuáºt và tâm linh huyá»n bÃ. Mùi hương hoa huệ cùng khói trầm bay đã gợi ra má»™t không gian linh thiêng, không gian tâm thức, không gian cầu nối giữa cõi Ä‘á»i phà m tục và cõi tâm linh huyá»n ảo. Quyện trong mùi thÆ¡m cá»§a hoa huệ, Ä‘iệu hát văn trầm bổng, sâu lắng là những giá đồng là m say lòng ngưá»i. Hoa huệ trắng, khói trầm, Ä‘iệu hát văn và bóng cô đồng "lảo đảo" dưá»ng như đã in sâu và o tâm hồn tuổi thÆ¡ cá»§a Nguyá»…n Duy để rồi được khắc và o vần thÆ¡ Äò Lèn: “mùi huệ trắng quyện khói trầm thÆ¡m lắm/Ä‘iệu hát văn lảo đảo bóng cô đồngâ€.
Äạo Mẫu quan niệm Thần Thánh không hiện hình tướng mà chỉ có “bóngâ€, trong nghi thức hầu đồng, ngưá»i ngồi đồng thể nháºp và o trạng thái ngây ngất cá»§a tâm lý trong tiếng nhạc hầu để Bóng Thánh ngá»± và o. Hầu đồng là má»™t lá»… thức đặc trưng và tiêu biểu nhất cá»§a tÃn ngưỡng dân gian thá» thánh Mẫu cá»§a dân tá»™c Việt. ChÃnh các mà n diá»…n xướng nà y tạo nên không khà linh thiêng, hứng khởi và thăng hoa cá»§a lá»… há»™i. Nó là sá»± thăng hoa từ Ä‘á»i sống hiện thá»±c và trần tục, vượt lên thế giá»›i hiện thá»±c, trần tục cá»§a Ä‘á»i sống thưá»ng ngà y. Tái hiện lá»… há»™i Äá»n Sòng, Nguyá»…n Duy không quên khắc há»a hai tÃnh chất cÆ¡ bản cá»§a má»i lá»… há»™i. Äó là chất thiêng liêng và chất trần tục hòa và o nhau trong má»™t không gian cá»§a lá»… há»™i. Äá»i sống tâm linh vá»›i ngưá»i dân như má»™t cõi riêng, má»™t Ä‘iểm tá»±a vá» tinh thần, để há» thoát tục, lãng quên phiá»n muá»™n trong Ä‘á»i thá»±c, phiêu bồng và o cõi mÆ¡ ước. TÃnh thiêng liêng cá»§a lá»… há»™i hướng tâm hồn con ngưá»i đến sá»± trong sáng đẹp đẽ; hướng con ngưá»i vá» cái cao cả - chân thiện mỹ - cái mà con ngưá»i ngưỡng má»™, ước vá»ng, tôn thá», trong đó có niá»m tin tôn giáo tÃn ngưỡng. Thêm và o đó, nó đã đưa con ngưá»i và o cõi thiêng cá»§a sợi dây liên kết vô hình giữa quá khứ, hiện tại và tương lai, để từ đó con ngưá»i tìm vá» vá»›i cá»™i nguồn.
Nếu ai có may mắn má»™t lần được tham gia nghi lá»… hầu đồng hẳn sẽ không khá»i trầm trồ thÃch thú trước trang phục và trang sức cá»§a các cô Äồng, bà Äồng má»—i khi thể nháºp má»™t vị Thánh. Có bao nhiêu giá đồng thì tương ứng vá»›i ngần ấy bá»™ trang phục và trang sức Ä‘i kèm. Hình ảnh các cô Äồng, cáºu Äồng dưá»ng như cà ng “đẹp†hÆ¡n trong các mà n vÅ© đạo đặc sắc. Ba mươi sáu giá đồng sẽ tương ứng vá»›i ba mươi sáu vÅ© Ä‘iệu khác nhau. Lá»… há»™i thiêng liêng là váºy, nhưng lá»… há»™i lại thấm đượm chất Ä‘á»i, tươi nguyên nhá»±a sống. Giá» khắc lá»… há»™i cÅ©ng là giá» khắc thăng hoa cá»§a những con ngưá»i Ä‘i há»™i, xem há»™i: “thần linh nưá»m nượp trở vá»/chắp tay lạy thánh tôi mê cô đồng†(Tôi và em, và ...). Không chỉ bản thân ngưá»i thể nháºp “bóng Thánh†- những ngưá»i tham dá»± nghi lá»… phấn khÃch, hà o hứng mà ngưá»i Ä‘i xem lá»… hầu đồng cÅ©ng dưá»ng như cà ng xốn xang, cà ng náo nức đến phải “mê cô đồngâ€- những con ngưá»i tháºt Ä‘ang thác mình và o thế giá»›i tâm linh huyá»n ảo, đưa con ngưá»i hợp nhất vá»›i Thần linh.
ThÆ¡ Nguyá»…n Duy đã miêu tả há»™i Äá»n Sòng trang trá»ng và sôi động, ẩn chứa cả má»™t hà nh trình văn hóa cá»§a má»™t xứ sở. Äó không đơn thuần là sá»± nhìn thấy và ghi lại, mà là kết quả cá»§a cả má»™t hà nh trình văn hóa dân tá»™c lắng Ä‘á»ng trong tâm thức nhà thÆ¡. Trang thÆ¡ Nguyá»…n Duy như mang cả không khà nô nức, rá»™n rà ng cá»§a lá»… há»™i. Âm hưởng thiêng liêng và rá»™n rà ng cá»§a lá»… há»™i Äá»n Sòng là m nên âm hưởng rá»™n rà ng và thiêng liêng trong thi phẩm Nguyá»…n Duy. Äể rồi câu ca “Tháng sáu há»™i Gai/ Tháng hai há»™i MÃa†vá»ng mãi trong lòng ngưá»i như lá»i chà o má»i, đến hẹn lại vá» dá»± há»™i Äá»n Sòng; xem hát Chầu văn nÆ¡i miá»n di sản xứ Thanh. Nếu lá»… há»™i là nÆ¡i để con ngưá»i trở vá» vá»›i cá»™i nguồn văn hóa cổ truyá»n, thì lá»… há»™i trong thÆ¡ Nguyá»…n Duy chÃnh là nÆ¡i bảo lưu và trao truyá»n các giá trị văn hóa đó cho muôn Ä‘á»i sau. ThÆ¡ Nguyá»…n Duy tiếp tục khẳng định vẻ đẹp và ý nghÄ©a cá»§a cuá»™c sống con ngưá»i không thể tách rá»i tâm thức và cá»™i nguồn văn hóa dân tá»™c.
Có thể nói, lá»… há»™i cổ truyá»n như má»™t dòng nước mát là nh, dịu ngá»t chảy mãi từ trong cá»™i nguồn văn hóa dân tá»™c, xuyên suốt trong hà nh trình văn hóa Việt Nam cho đến hôm nay và mai sau. Äá»c thÆ¡ Nguyá»…n Duy, cùng những lá»… há»™i cổ truyá»n đất Việt như: Lá»… há»™i Äá»n Sòng, lá»… Tết Nguyên Äán…ta như trở vá» vá»›i văn hoá dân tá»™c; táºn hưởng những giây phút thiêng liêng, ngưỡng vá»ng những biểu tượng siêu việt cao cả - Chân Thiện Mỹ, được sống những giá» phút giao cảm hồ hởi đầy tinh thần cá»™ng đồng. Và những vần thÆ¡ Nguyá»…n Duy thá»±c sá»± đã Ä‘i và o lòng ngưá»i Ä‘á»c Việt Nam bởi vì nó đã chạm đến cái phần như là vô thức và vô cùng da diết trong má»—i ngưá»i dân Việt.../.
(TrÃch Luáºn văn Th.s)