Đọc lại truyện ngắn Mùa trái cóc ở Miền Nam của nhà văn Nguyễn Minh Châu với quan điểm nghệ thuật sau 1975

29-12-2014

ĐỌC LẠI TRUYỆN NGẮN “MÙA TRÁI CÓC Ở MIỀN NAM” CỦA NHÀ VĂN NGUYỄN MINH CHÂU VỚI QUAN ĐIỂM NGHỆ THUẬT SAU 1975

1. Với chiến thắng lịch sử 30/4/1975, Bắc Nam sum họp một nhà. Trong niềm hạnh phúc vô biên đó, nhiều nhà văn vẫn có xu hướng thiên về quá khứ và tái hiện lại cuộc chiến hào hùng của dân tộc, do vậy văn học hình như vẫn chưa thoát khỏi quán tính của ngày hôm qua.

Nhà văn Nguyễn Minh Châu bước vào giai đoạn sáng tác này khi mà tuổi đời và tuổi nghề đã chín. Bằng cảm quan nhạy bén của người nghệ sĩ, Nguyễn Minh Châu đã nhanh chóng nhận ra những yêu cầu mới của cuộc sống khi cuộc chiến đã đi qua. Trên cơ sở đó, nhà văn đã có sự thay đổi, tìm đến những chân trời mới, không rơi vào “xu thế chung” của thế hệ các nhà văn cùng lứa tuổi. Cùng với mạch cảm hứng ngợi ca, xuất phát từ sự nhìn nhận hiện thực đã qua của dân tộc, trong văn học đã xuất hiện cảm hứng phê phán và nỗi buồn trước nhân tình thế thái. Số phận của từng người trong cuộc sống đời thường được ông quan tâm với niềm khắc khoải: “Tôi cảm thấy lòng mình bị tổn thương nặng nề, và hình như cả con người tôi tự nhiên bị ngập chìm trong nỗi lo âu, một nỗi lo âu sao mà lớn lao và đầy khắc khoải về con người” [1, tr.99].

2. Lấy con người làm trung tâm, Nguyễn Minh Châu quan tâm đến chiều sâu trong lòng con người, đặc biệt là về mặt đạo đức và lối sống. Có lần, Nguyễn Minh Châu đã nói: “những biểu hiện của lối sống, đạo đức và thậm chí là cả quan niệm sống của những người xung quanh ta – nhất là thanh niên, khiến chúng ta không thế không quan tâm và lo lắng” [2, tr 97]. Chính những điều đó làm cho nhà văn không thể yên tâm mà còn lo lắng ở mức cao hơn, đó là sự suy thoái về nhân cách, về đạo đức truyền thống của dân tộc: “Cái mà người ta thấy ngoài đường hay ở nơi công cộng, nó sẽ vào từng nhà, và lâu ngày liệu nó có trở thành cốt cách của con người Việt Nam hay không?” [2, tr. 98].

Sự thay đổi của đời sống đã tác động không nhỏ đến mỗi cá nhân trong xã hội, con người lại trăn trở, nhận thức để xây dựng cho mình một chuẩn mực đạo đức mới phù hợp. Thế giới vô định, cuộc sống con người có nhiều nghịch lí, bất an, bất trắc mà bản thân con người lại đầy rẫy những ngộ nhận. Nó luôn bị ảo tưởng về sức mạnh, về ý chí vạn năng nên lại tham vọng vô cùng. Nhân cách và đạo đức của từng con người lúc này rất khó xác định: “Với số đông người Việt Nam khi đứng trong một đội ngũ, đứng dưới một lá cờ đại nghĩa thì mỗi người đều có thể là một anh hùng. Nhưng khi cờ xí đã cuốn lại, ai về nhà nấy, sống cho riêng mình, cho vợ con thì coi chừng, cái hạt mầm Chí Phèo hay Xuân Tóc Đỏ vẫn trú ẩn ở đâu đó trong tiềm thức, trong huyết quản lại tìm dịp dần dà để trỗi dậy” [3, tr.69].

3. Trong Mùa trái cóc ở Miền Nam, Nguyễn Minh Châu đưa người đọc đến cuộc gặp gỡ của “tình mẫu tử thiêng liêng” giữa bà mẹ (sư già Thiện Linh) và người con trai- tiểu đoàn trưởng Toàn sau hơn hai mươi năm xa cách. Sau hai mươi năm, mẹ con mất nhau khi gặp lại nhau thì phải “vui vẻ, cảm động nhưng hoàn toàn bất ngờ và trái ngược như một phiên tòa đại hình” [1, tr.545]. Người mẹ tội nghiệp hôm ấy ân hận cả đời vì làm phật ý con. Sau 20 năm nương nhờ cửa Phật  để tĩnh tâm và chuộc lại lỗi lầm của mình, làm một “nhà sư khất thực giữa cõi đời và ngửa tay xin tình thương của thiên hạ” [1, tr.567]. Bà gửi trọn niềm tin và niềm hi vọng được cứu rỗi vào đứa con trai duy nhất của mình nay đã là một sĩ quan của quân đội giải phóng. Ngờ đâu, niềm hi vọng ấy mới được nhen nhóm thì bị lụi tàn ngay do thái độ dững dưng và vô cảm của Toàn. Nguyễn Minh Châu đã để cho người đọc thấy được cảnh tượng gặp gỡ của hai mẹ con: “Người mẹ òa khóc, nhào đến ôm chầm lấy Toàn, còn Toàn thì nét mặt thờ ơ và nghiêm khắc. Chợt hình như anh sực nhớ cần phải bày tỏ một cử chỉ tình cảm gì đó trước mặt tôi, anh đến đứng sau lưng bà mẹ với một động tác hơi khoa trương. Vòng hai cánh tay ôm lấy ngang lưng mẹ một cách thật thắm thiết. Xong việc đâu đấy (…) thấy Toàn sau khi vuốt lại những sợi tóc ở bên thái dương xong thấy những ngón tay ươn ướt, đang đưa mấy ngón tay lên mũi ngửi” [1, tr.543]. Nhân vật kể chuyện đã không giấu được nỗi kinh hoàng của sự bại hoại đạo đức không còn nhân tính đã kêu lên “hỡi trời ơi, có ai trên đời này nhìn thấy đứa con đang ngửi giọt nước mắt của mẹ” [1, tr.542] Nhưng cũng bàn tay ấy, khi đối diện với cấp trên thì lại “đầy vồ vập, đầy hồ hởi, mười ngón tay của anh ôm trùm lên xoắn xuýt (…) có ngón thì cứ thít chặt lấy như một sợi dây buộc, trong lúc ngón tay cái  vô cùng rắn chắc cứ quắp chặt vào như mỏ của một con chim ác” [1, tr.529-530]. Căn bệnh trầm cảm “xơ cứng trái tim” trong Toàn cứ dần bộc lộ. Trong suốt thời gian gặp mẹ, điều mà Toàn quan tâm nhất không phải là hai mươi năm qua mẹ sống  như thế nào, cực khổ, chịu đựng ra sao mà thay cho những lời quan tâm ấy là vấn đề lý lịch của mẹ: “Nào! Bây giờ mẹ nói cho tôi nghe, những năm tháng ở trong này mẹ đã làm những việc gì, mẹ sống với ai” [1,tr.543].

 Để lấy lòng cấp trên, Toàn và Đỉnh đã tìm mọi cách để gây sự chú ý nhằm cầu lợi cho mình. Quan tâm người khác có vẻ chu đáo, lo lắng kiểu giả tạo “ khổ quá, anh ướt hết rồi! Trên phòng chính trị đã báo xuống anh đến. Tôi đã chuẩn bị đón anh từ sáng. Từ hôm vào đây anh có được khỏe luôn không? Trong này thời tiết thất thường, anh phải luôn luôn chú ý sức khỏe” [1, tr.530], trong khi đó, với “người mẹ tội nghiệp” thì không biết đang ở nơi đâu. Cả những đồng đội cùng vào sinh ra tử như “những Phác, Lưu, cả cậu đại đội trưởng mặt vuông, cả những người lính mắc chứng bệnh ngủ, những người lính xếp hàng đi đều dưới mưa, họ đang ở nơi đâu?” [1, tr.557].

Đặc biệt là Phác, trong trận đánh cuối cùng kết thúc chiến tranh, Phác đã “không sợ chết, dám một mình nhổm dậy giữa lưới lửa bắn quét dày như mặt sàng, quỳ ngay trước cửa mở, đội nòng súng máy lên đầu cho mấy cậu xạ thủ bắn” [1, tr.554]. Thật đau đớn và xót xa cho người chiến sĩ gan dạ, dũng cảm không chết vì đạn của kẻ thù mà chết vì thói nhẫn tâm và ghen tị của Toàn. Với người sinh thành ra mình mà còn đối xử như thế thì đối với bạn bè, đồng đội, Toàn ra lệnh gài mìn với đồng chí của mình cũng là điều dễ hiểu. Với căn bệnh cứng nhắc, cực đoan, Toàn sẵn sàng chà đạp lên đạo lí và tình người để đạt được mục đích của mình. Sự thoái hóa biến chất trong mỗi con người ngày càng lộ rõ và Toàn là nhân vật điển hình cho số đông trong xã hội mà Nguyễn Minh Châu xây dựng mang tính chất biểu tượng để cảnh báo. Sự suy thoái đạo đức của con người trong cuộc sống đời thường sẽ là mầm móng cho cái xấu, cái ác xuất hiện làm rối xã hội nếu như nó không được lên án, không được tiêu diệt đến tận gốc rễ. Đây là vấn đề mà cả xã hội thời kì hậu chiến lo sợ.

4. Khi cuộc chiến đã qua thì những mặt trái của chiến tranh, những toan tính cá nhân, những giây phút yếu hèn của con người, cả những số phận cuộc đời đổ vỡ hoặc thành đạt vì toan tính cá nhân luôn luôn ẩn nấp và chờ dịp bùng phát. Trong ý thức thường trực gắn bó với đời sống, người nghệ sĩ mẫn cảm, tâm huyết như Nguyễn Minh Châu đã sớm phát hiện ra những vấn đề sinh tử của đất nước ngay trong thời điểm giữa chiến tranh và hòa bình. “Tôi nghiệm thấy mỗi lần đất nước chuyển mình từ chiến tranh sang hòa bình, chúng ta lại phải đặt vấn đề chống chủ nghĩa cá nhân, nhưng so với cái lần hòa bình sau 1954 thì cái lần hòa bình sau 1975 này, cái diện mạo chủ nghĩa cá nhân nó to lớn hơn. Tôi nghĩ rằng chúng ta đang sống trong một thời kì mà con người Việt Nam chưa bao giờ đạt đến tầm vóc như vậy. Nhưng bên cạnh đó, cũng thấy những gì nằm trong tính cách và tâm lí con người hiện nay đã tạo nên cái mà chúng ta thường gọi là tiêu cực xã hội” [2, tr.98-99]. Do vậy, Nguyễn Minh Châu muốn dùng ngòi bút tham gia trợ lực vào cuộc đấu tranh giữa cái xấu và cái tốt bên trong mỗi con người. Một cuộc giao tranh không có gì ồn áo nhưng xảy ra từng ngày, từng giờ và khắp mọi lĩnh vực của đời sống. Nói như Nguyễn Trung Trực:

“Vui vẻ quá chợt bây giờ nhìn lại

Lũy tre làng tưởng như bình yên ấy

Chứa bao điều bão tố ở bên trong”

          5. Từ cảm hứng sử thi đến cảm hứng thế sự trong truyện ngắn Nguyễn Minh Châu sau năm 1975 là một biểu hiện của sự vận động và đổi mới trong tư duy nghệ thuật của nhà văn trước yêu cầu xây dựng một nền văn học trong hoàn cảnh mới. Cảm hứng ấy không chỉ mở rộng phạm vi phản ánh hiện thực mà còn đi sâu khám phá những vấn đề mới nảy sinh trong đời sống và tâm hồn con người. Thể hiện một cách nhạy cảm, sắc bén cảm hứng ấy, chứng tỏ tài năng và trách nhiệm của một ngòi bút đầy bản lĩnh, đánh dấu một bước tiến mới trong sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Minh Châu.

                                                                               Ba Đồn, ngày 10/12/2014

                                                                              Đinh Hữu Ngọc

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyễn Minh Châu (2006), Tuyển tập truyện ngắn, Nxb Văn học, Hà Nội.

2. Nguyễn Khải (2003), Nghề văn cũng lắm công phu, Nxb Trẻ Tp Hồ Chí Minh.

3. Tôn Phương Lan (1995), Nguyễn Minh Châu- Trang giấy trước đèn- phê bình và tiểu luận, Nxb KHXH, Hà Nội.