Giá trị hiện thực và nhân đạo trong tác phẩm Chí Phèo
27-11-2014
GIÁ TRỊ HIỆN THỰC VÀ
NHÂN ĐẠO
TRONG TÁC PHẨM CHÍ
PHÈO
Trong dòng văn học
hiện thực phê phán 1930-1945 Nam Cao là người đến sau, trước đó đã có những cây
bút như Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan.Nhưng có lẽ với Chí Phèo, Nam Cao đã đem
lại cho chúng ta những ấn tượng mạnh mẽ không thể quên về bức tranh đen tối
ngột ngạt ,bế tắc của nông thôn Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám, đồng thời
thức tỉnh cái phần lương tri tốt đẹp nhất của con người, khơi dậy lòng căm ghét
cái xã hội tàn ác đã chà đạp lên nhân phẩm cuả con người, thương xót, cảm thông
với những thân phận cùng đinh bị giày vò, tha hóa trong chế độ cũ.
Căm ghét xã hôi thực dân phong kiến thối nát, phê phán mãnh
liệt các thế lực thống trị xã hội, trên cơ sở cảm thông,yêu thương con người,
nhất là những con người bị vùi dập, chà đạp, đó là cảm hứng chung của các nhà
văn hiện thực phê phán giai đoạn 30-45. Tuy nhiên,trong tác phẩm Chí Phèo, Nam
Cao đã khám phá hiện thực ấy bằng một cái nhìn riêng biệt. Nam Cao không trực
tiếp miêu tả quá trình bần cùng, đói cơm, rách áo dù đó là một hiện thực phổ
biến lúc bấy giờ. Nhà văn trăn trở, suy ngẫm nhiều hơn đến một hiện thực con
người : con người không được là chính mình, thậm chí không cò được là con người mà trở thành con “quỉ dữ” ,
do những âm mưu thâm độc và sự chà đạp của một thế lực thống trị tàn bạo. Với
một cái nhìn sắc bén, đầy tính nhân văn, bằng khả năng phân tích lý giải hiện
thực hết sức tinh tế, bằng vốn sống dồi dào và trái tim nhân ái chan chứa yêu
thương, nhà văn đã xây dựng nên một tác phẩm với những giá trị hiện thực và nhân đạo đặc sắc
không thể tìm thấy ở các nhà văn cùng thời.
Phải nói rằng
trong bất cứ tác phẩm nghệ thuật chân chính nào, giá trị hiện thực bao giờ cũng
đi liền với giá trị nhân đạo. Tác phẩm càng xuất sắc, những giá trị ấy càng
thẫm thấu và thống nhất với nhau khó tách rời. Chí Phèo của Nam Cao cũng không
nằn ngoài quy luật ấy .
Đi vào tác phẩm mở đầu là cảnh Chí Phèo ngất ngưỡng trên
đường vừa đi vừa chửi, từ trời đến người đã sinh ra hắn, tiếng chửi hằn học,
cay độc và chua xót. Kết thúc là cảnh Chí Phèo giãy đành đạch giữa bao nhiêu là
máu tươi. Bao trùm lên tất cả, tác phẩm ám ảnh ta một không khí ngột ngạt, bế
tắc đến khủng khiếp, đầy những mâu thuẫn không thể dung hòa của một làng quê
Việt Nam trước Cách mạng, với bao cảnh cướp bóc, dọa nạt,giết chóc,ăn vạ gây gỗ
v.v..trong đó Chí Phèo hiện lên như một hiện tượng điển hình. Ta hãy lắng nghe
nhà văn miêu tả: “ Bây giờ thì hắn trở thành người không tuổi rồi. Ba mươi tám
hay ba mươi chín ? Bốn mươi hay ngoài bốn mươi. Cái mặt hắn không trẻ cũng
không già ; nó không phải là mặt người : nó là một con vật lạ, nhìn mặt những
con vật có bao giờ biết tuổi?. Sau khi ở tù về, hắn đã trở thành một con quỷ dữ
của làng Vũ Đại mà không tự biết. Cuộc đời hắn không có ngày tháng bởi những
cơn say triền miên. Hắn ăn trong lúc say, thức dậy vẫn còn say, đập đầu rạch
mặt, chửi bới , dọa nạt trong lúc say, uống rượu trong lúc say, để rồi say nưa,
say vô tận. Chưa bao giờ hắn tỉnh và có lẽ chưa bao giờ hắn tỉnh để nhớ hắn có
ở đời …..Hắn đâu biết hắn đã phá biết bao cơ nghiệp, đập bao cảnh yên vui ,đập
đổ bao nhiêu hạnh phúc, làm chảy máu và nước mắt của bao nhiêu người lương
thiện …Tất cả dân làng đều sợ hắn và tránh mặt hắn …” Đoạn văn chất chứ bao nỗi
thống khổ của một thân phận đã không còn có được cuộc sống của một con người .
Những năng lực nhận biết vốn có của một con người hầu như bị phá hủy , chỉ còn
lại năng lực đâm chém,phá phách. Chí Phèo đã bị phá hủy nhân hình lẫn nhân tính
như thế là bởi do đâu? Chúng ta thấy nhà văn không tập trung miêu tả dông dài
quá trình tha hóa đó mà dường như ông thiên về lí giải và phân tích đâu là cái
cội nguồn sâu xa dẫn đến bi kịch đó, chỉ bằng một số phác thảo đơn sơ về Bá
kiến,về nhà tù thực dân, về bà cô Thị nở, về dư luận xã hội …Tong hàng loạt mối
liên kết ấy, chúng ta dễ dàng nhận ra : sở dĩ Chí Phèo từ một thanh niên hiền
lành như cục đất hóa thành con quỷ dữ là bởi vì Chí, ngay từ thủa lọt lòng đã
thiếu hẳn tình ấp ủ yêu thương ,đặc biệt khi lớn lên chỉ được đối xử bằng rẻ
khinh, thô bạo và tàn nhẫn. Thủ phạm trực tiếp là Bá Kiến được nhà văn miêu tả
là một con cáo già “ khôn rốc đời” , “kẻ ném đá giấu tay”, “ già đời trong nghề
đục khoét” , biết thế nào là “ mềm nắn rắn buông” ,” Hay ngấm ngầm đẫy người ta
xuống sông, nhưng lại dắt nó lên để nó đền ơn . Hay đập bàn đập ghế đòi cho
được năm đồng, nhưng rồi vứt lại trả năm hào vì thương anh túng quá!”. Chính
hắn đã lập mưu đẫy Chí Phèo vào tù và sau đó sử dụng Chí Phèo như một tay sai
đắc lực phục vụ cho lợi ích và mưu đồ đen tối của mình. Không có Bá Kiến thì
không có chí Phèo ,Chí Phèo không chỉ là sản phẩm của sự thống trị mà còn là
phương tiện tối ưu để thống trị : “ Không có mấy thằng đầu bò thì lấy ai mà trị
mấy thằng đầu bò” ,Chính Bá Kiến đã rút ra kết luận mà theo hắn rất chí lí ấy .
Là một kẻ nham hiểm ,nhẫn tâm nhưng Bá Kiến lại hiện ra bên ngoài là một kẻ ôn
hòa, xởi lởi ,biết điều , khiến người đời phải nhìn hắn bằng cặp mắt “ kính
cẩn” … Vì thế mà hắn lường gạt không biết bao nhiêu người dân chất phát lương
thiện . Chí Phèo trở thành tay chân đắc lực của hắn ; thật sự bị biến thành
công cụ , phương tiện thống trị cho kẻ thù của mình mà không tự biết .Bá Kiến
hiện ra trong tác phẩm như một nhân vật điển hình cho một bộ phận của giai cấp
thống trị .Cùng với hắn là Lí Cường ,Chánh Tổng, Đội Tảo,Bát Tùng …chính chúng
đem lại không khí ngột ngạt khó thở cho nông thôn Việt Nam . …như một sự hỗ trợ
gián tiếp nhưng tích cực là hệ thống nhà tù dã man, bẩn thỉu .Quá trình Chí
Phèo ở tù không được miêu tả trực tiếp, chỉ biết khi vào tù Chí Phèo là người
hiền lành lương thiện. Ra khởi tù, hắn trở làng với cái vẻ hung đồ ,ương ngạnh
được học từ đó. Với bấy nhiêu thôi cũng đã quá đủ để ta cảm nhận. Bằng bút pháp
độc đáo, tài hoa linh hoạt, giàu biến hóa, Nam Cao khi tả, khi kể theo một kết
cấu tâm lí và mạch dẫn dắt của câu chuyện với một cách thức bề ngoài tưởng
chừng như khách quan, lạnh lùng và tàn nhẫn nhưng chất chứa bên trong biết bai
nỗi niềm quằn quại,đau đớn trước thân phận của kiếp người .Lồng vào bức tranh
hiện thực đó là thái độ yêu ghét, là cách phân tích và dánh giá những vấn đề về
hiện thực mà nhà văn đặt ra . ngay việc lựa chọn một nhân vật cùng đinh thống
khổ nhất của xã hội làm đối tượng miêu tả và gửi gắm biết bao thông cảm, suy tư
thương xót … tự nó đã mang nội dung nhân đạo .Nhưng giá trị nhân đạo của tác
phẩm thể hiện tập trung nhất ở cách nhìn nhận của nhà văn đối với nhân vật tha
hóa đến tận cùng . Nam Cao vẫn phát hiện trong chiều sâu của nhân vật bản tính
tốt đẹp vốn dĩ ,chỉ cần chút tình thương
chạm khẽ vào là có thể sống dậy mãnh liệt, tha thiết .Sự xuất hiện của Thị
Nở có một ý nghĩa thật đặc sắc. Con
người xấu đến “ma chê quỷ hờn” ,lại là nguồn ánh sáng duy nhất đã rọi vào chốn
tăm tối của tâm hồn Chí Phèo , làm gợi
dậy tính người ở nơi Chí Phèo . Sau cuộc gặp gỡ với Thị Nở , Chí Phèo
giờ đây đã cảm nhận được ánh sáng, âm thanh của cuộc đời – tiếng chim vui vẻ ,
tiếng anh thuyền chèo gõ mái gọi cá , tiếng lao xao của của người đi chợ bán vải … Đó là những âm thanh quen thuộc
ngày nào chả có nhưng hôm nay Chí mới nghe thấy . Chao ôi là buồn , trong cái
phút tỉnh táo ấy Chí Phèo như đã trông thấy tuổi già ,đói rét và cô độc – cái
này còn sợ hơn cả ốm đau. Cũng may Thị Nở mang bát cháo tới ,nhìn bát cháo hành
bốc khói mà lòng Chí xao xuyến bâng khuâng : Hắn cảm thấy lòng thành trẻ con ,
hắn muốn làm nũng với thị như làm nũng với mẹ …Ôi sao mà hắn hiền ! “ Hắn thèm
lương thiện – Hắn khao khát làm hòa với mọi người “ … Từ một con quỷ dữ , nhờ
Thị Nở , nói đúng hơn nhờ tình thương của Thị Nở , Chí thực sự trở lại làm
người ,với tất cả những năng lực vốn có . Một chút tình thương ,dù là tình
thương của một người dở hơi, bệnh hoạn,thô kệch,xấu xí … cũng đủ để làm sống
dậy cả một bản tính người nơi Chí Phèo . thế mới biết sức cảm hóa của tình
thương kỳ diệu biết nhường nào ! Bằng chi tiết này, Nhà văn Nam Cao đã soi vào
tác phẩm một ánh sáng nhân đạo thật đẹp đẽ .
Thế nhưng đau đớn
thay, rốt cuộc cái mơ ước nhỏ nhoi được
làm người lương thiện đó của Chí không đến được với Chí – Ngay Thị Nở cũng
không thể gắn bó với Chí – Chí hiểu mình
không còn trở về với cuộc sống của cộng đồng lương thiện được nữa .Xã hội đã
cướp đi của Chí quyền làm người vĩnh viễn và không trả lại .Những vết dọc ngang
trên mặt, kết quả của bao nhiêu cơn say ,bao nhiêu lần đâm chém …đã bẻ gãy
chiếc cầu nối Chí với cuộc đời . Cái chết của Chí là lời kết tội đanh thép cái
xã hội vô nhân đao ,và cũng là tiếng kêu
cứu về quyền làm người , cũng là tiếng gọi thảm thiết : Hãy yêu thương con
người , Hãy cứu lấy con người . Đó là tư tưởng và tình cảm lớn mang giá trị
nhân đạo sâu sắc mà chúng ta cảm nhận từ những trang sách của nhà văn Nam Cao.
Nguyễn Thị Thúy Hằng
Tổ Ngữ Văn .`