Rèn luyện kỹ năng sử dụng Atlat cho học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học bộ môn Địa lý tại trường THPT

25-03-2014

Rèn luyện kỹ năng sử dụng Atlat cho học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học bộ môn Địa lý tại trường THPT

1. Rèn luyện kỹ năng nhận biết, chỉ và đọc các đối tượng địa lý trên bản đồ

- Các đối tượng địa lý trên bản đồ thuộc nhiều loại, tự nhiên, kinh tế, xã hội. Kỹ năng nhận biết, chỉ và đọc các đối tượng đại lý trên bản đồ rất đơn giản nhưng là kỹ năng cơ bản. Do đó phải rèn luyện kỹ năng này trước tiên trong quá trình dạy học cho HS nhất là HS  khối lớp 10. Khó khăn nhất là HS phải tìm ra các đối tượng trên bản đồ. Vì thế trong quá trình dạy học, giáo viên thường xuyên liên hệ về hình dạng đặc trưng của các đối tượng địa lý hoặc gắn nó với những đối tượng xung quanh để HS dễ nhận ra.

- Quy trình tiến hành:

+ GV  đọc to, rõ ràng, chính xác địa danh và chỉ đối tượng trên bản đồ treo tường.

+ Cho HS đối chiếu tìm trên bản đồ trong sách giáo khoa hoặc átlat.

+  Giáo viên viết thật to, rõ ràng lên bảng trong một góc riêng.

+  Yêu cầu một số HS phát âm lại tên địa danh và khi cần cho phát âm tập thể

+ Yêu cầu HS chi chép chính xác tên điạ danh vào sổ tay địa lý hoặc vở ghi.

+ Hướng dẫn HS nhận xét hình thù đặc trưng của đối tượng địa lý trên bản đồ.

+ Hướng dẫn HS nhận xét mối quan hệ của đối t­ượng với các vật khác xung quanh (dùng làm điểm tựa) dể sau này dễ nhận ra và tìm được đối t­ượng trên bản đồ.

+ Hướng dẫn cách chỉ đối t­ượng trên bản đồ.

Quy trình này được tiến hành thường xuyên  trong các giờ học dần dần hình thành ở các em kỹ năng đọc, chỉ, nhận biết đối t­ượng địa lý trên  bản đồ.

 2. Rèn luyện kỹ năng xác định phương hướng trên bản đồ

Xác định phương hướng cũng là một kỹ năng đơn giản, được dạy ở các lớp dưới. Nhưng qua thực tế dạy học, tôi thấy nếu không thường xuyên rèn luyện lại  kỹ năng này cho HS thì các em sẽ quên và không thể xác định phương hướng một cách chính xác trên bản đồ.

Quy trình tiến hành rèn luyện kỹ năng xác định phương hướng trên bản đồ có thể theo quy trình sau:

- Hướng dẫn HS tìm trên quả cầu địa cực bắc, địa cực nam và nhận rõ đấy là điểm cực bắc, cực nam.

- Chứng minh tất cả các đường kinh tuyến dều dẫn đến điểm bắc và nam, tức là đường chỉ hướng bắc và hướng nam.

Ví dụ: Xác định chí hướng ở trang 10 “tập bản đồ thế giới và các châu lục”  và trang 14 “tập bản đồ thế giới và các châu lục” và trang 19 “tập bản đồ thế giới và các châu lục”.

- Cho HS nhận rõ các đường vĩ tuyến chỉ hướng tây đông và để các em chứng minh trên quả địa cầu  là không có điểm tây và cũng không có điểm đông.

Ví dụ: Xác định chí hướng ở trang 10 “tập bản đồ thế giới và các châu lục”  và trang 14 “tập bản đồ thế giới và các châu lục” và trang 19 “tập bản đồ thế giới và các châu lục”

- Chuyển sang bản đồ nửa cầu và bản đồ châu lục cho HS nhận xét các đường kinh tuyến, vĩ tuyến, và đối chiếu, so sánh với các đường kinh tuyến vĩ tuyến trên  quả cầu để thấy rõ những sai lệch của bản đồ.

- Tập xác định phương hướng trên bản đồ, atlat và đôí chiếu với quả địa cầu.

- Đối với lớp 10  sử dung “tập bản đồ thế giới và các châu lục” còn giúp các em rèn luyện kỹ năng nhận biết các phép chiếu đồ, so sánh được các phép chiếu đồ.

Ví dụ: Xác định phép chiếu ở trang 10 “tập bản đồ thế giới và các châu lục”  và trang 14 “tập bản đồ thế giới và các châu lục” và trang 19 “tập bản đồ thế giới và các châu lục”.

3. Rèn luyện kỹ năng xác định toạ độ địa lý trên bản đồ

Việc xác định toạ độ địa lý trên bản đồ cho phép nhận ra  ngay một địa điểm nào đó nằm ở đới khí hậu nào và từ đó suy ra đặc điểm cơ bản của khí hậu ở địa điểm đó. Vì khí hậu có ảnh hưởng đến tự nhiên do đó nói chung, nếu biết được đặc điểm của khí hậu của một nơi thì cũng có thể biết được những nét lớn về đặc điểm thổ nhưỡng, sông ngòi, thực vật …ở nơi đó.

Việc xác định toạ độ địa lý không phải là công việc khó lắm nhưng HS thường rất lúng túng trong việc tìm toạ độ địa lý của một khu vực, một quốc gia.

Do đó quy trình tiến hành rèn luyện kỹ năng xác định toạ độ địa lý cho HS nên theo các bước sau:

- Hướng dẫn HS cách chia kinh, vĩ độ trên khung bản đồ.

- Cho HS tập xác định kinh, vĩ độ của điểm gặp nhau của hai đường kinh tuyến và vĩ tuyến được biểu hiện trên bản đồ.

- Chuyển sang tập xác định toạ độ địa lý của của một điểm nằm ngoài các đường kinh tuyến, vĩ tuyến được thể hiện trên bản đồ, ở các phép chiếu đồ khác nhau

Ví dụ: Xác đinh toạ độ của Hà Nội, Viêng Chăn, Niu Đêli ở các trang 9, 27, 31 “tập bản đồ thế giới và các châu lục”.

- Cuối cùng tập xác định toạ độ địa lý của một khu vực ( châu lục, quốc gia…) ở trên các loại bản đồ và các phép chiếu đồ khác nhau.

Ví dụ: xác định toạ độ Việt Nam, Châu Á ở các trang 9, 27, 31 “tập bản đồ thế giới và các châu lục”.

4. Rèn luyện kỹ năng xác định khoảng cách trên bản đồ

Việc đo tính khoảng cách trên bản đồ để đánh giá cụ thể kích thước của các đối tượng địa lý có một ý nghĩa quan trọng về mặt khoa học cũng như về mặt hình thành khái niệm địa lý cho HS.

- Để rèn luyện kỹ năng này, trước hết phải cho HS nắm chắc khái niệm về tỉ lệ bản đồ. Trong khi tính toán bằng cm trên bản đồ tỉ lệ nhỏ đổi ra khoảng cách ngoài thực tế, HS thường lúng túng. Giáo viên nên hướng dẫn cách quy đổi cho các em.

- Hướng dẫn HS sử dụng thước tỷ lệ để tìm ra khoảng cách thực tế .

Đối với HS phổ thông thời gian dành cho rèn luyện kỹ năng địa lý không nhiều nên giáo viên cần lấy những ví dụ  với đối tượng có ranh giới rõ ràng, hình dạng đơn giản để HS vận dụng.

Quy trình tiến hành như sau:

- Làm cho HS nắm vững khái niệm tỉ lệ bản đồ.

- Hướng dẫn HS đổi cm thành km.

- Hướng dẫn HS đo tính khoảng cách trùng hướng với đường kinh tuyến dựa vào lưới kinh vĩ tuyến trên bản đồ.

- Cho các em biết cách chuyển đổi số vĩ độ đo được thành km.

- Hướng dẫn các em tập đo tính khoảng cách trùng hướng với vĩ tuyến và biết cách chuyển đổi số kinh độ thành km.

Ví dụ: Xác định khoảng cách từ Hà Nội (Việt Nam) đi thủ đô các nước trong khu vực Đông Nam Á ở các trang 9, 27, 31 “Tập bản đồ thế giới và các châu lục”.

- Hướng dẫn HS  biết  xác định các sai số toán học trên bản đồ do các phép chiếu đồ. Các vùng có tỉ lệ đúng, những vùng có sai số lớn để đưa ra được các kết quả sát thực tế hơn.

Ví dụ:  Xác định khoảng cách từ Matxcơva → Ulanbato ở các trang 7, 9, 26“Tập bản đồ thế giới và các châu lục” để làm rõ các sai số ở các phép chiếu đồ.

5. Rèn luyện kỹ năng  xác định vị trí địa lý trên bản đồ

Khi rèn luyện kỹ năng này cần làm cho các em nắm chắc ý nghĩa quan trọng của vị trí địa lý, biết tự mình xác địng vị trí địa lý khi tìm hiểu về bất kỳ một đối tượng địa lý tự nhiên nào và biết cách rút ra những kết luận quan trọng. Những yếu tố tự nhiên được lựa chọn để xác định vị trí địa lý tự nhiên của một khu vực nào đó có thể được phân tích về vị trí kinh tế.

Vị trí địa lý chính trị  của một nước cũng có thể thay đổi theo từng giai đoạn lịch sử cũng như vị trí địa lý kinh tế.

Ví dụ: Khu vực trung cận đông suốt mấy chục năm qua đã xảy ra những cuộc xung đột liên miên; chiến tranh giữa Ixaren và các nước Arập, những vụ khủng bố không ngừng. Những nước nằm trong khu vực như Libăng, Xiri,…hoặc bị lôi cuốn vào chiến tranh hoặc chịu ảnh hưởng của chiến tranh, kinh tế bị thiệt hại, sản xuất không phát triển được, thậm chí còn giảm sút.

Như vậy, khi rèn luyện kỹ năng xác định vị trí địa lý cần cho HS rõ: Vị trí địa lý tự nhiên, vị trí  kinh tế và chính trị không tách rời nhau mà gắn bó. Vị trí địa lý là nhân tố đem lại bản sắc riêng cho mỗi nước.

Quy trình tiến hành:

- Làm cho HS nắm chắc khái niệm vị trí địa lý tự nhiên, vị trí địa lý kinh tế và vị trí địa lý chính trị; phân tích mối quan hệ của chúng với nhau.

- Cho các em tập xác định vị trí địa lý tự nhiên bắt đầu từ các châu lục.

- H­ướng dẫn các em tập xác định vị trí địa lý kinh tế.

- H­ướng dẫn các em tập xác định vị trí địa lý chính trị.

6. Rèn luyện kỹ năng mô tả địa hình trên bản đồ

Dựa vào bản đồ địa lý tự nhiên, HS tập phân tích xem có những dạng điạ hình nào, phân bố ra sao, dạng địa hình nào chiếm ưu thế, chỗ cao nhất và thấp nhất. Từ việc mô tả những nét chung, cho HS mô tả những dạng địa hình và đặc điểm của mỗi dạng.    Ví dụ: Khi mô tả một vùng núi, HS phải xem xét núi già hay trẻ, cao hay thấp, trung bình, nằm ở phần nào của lãnh thổ, tiếp cận với những dạng địa hình nào, với biển, đại dương nào, chạy theo hướng nào, dốc về hướng nào, bị  cắt sẻ nhiều hay ít bởi các thung lũng sông, gây trở ngại gì với giao thông vận tải, có ảnh hưởng gì đến khí hậu của địa phương.

Quy trình rèn luyện kỹ năng mô tả địa hình trên bản đồ có thể theo các bước:

- Giáo viên mô tả địa hình mẫu của một châu lục, vừa mô tả vừa hướng dẫn HS cách thức, trình tự mô tả.

- Cho HS ghi dàn ý mô tả vào vở ghi hoặc sổ tay địa lý, khuyến khích HS học thuộc dàn ý đó.

- HS tập mô tả địa hình châu lục, bắt đầu từ một châu lục có địa hình đơn giản.

- Cho HS mô tả địa hình theo dàn ý đã được ghi và tập mô tả địa hình một nước nào đó.

7. Rèn luyện kỹ năng mô tả khí hậu trên bản đồ

Để mô tả khí hậu của bất kỳ một lãnh thổ nào đều phải đề cập đến 3 yếu tố: nhiệt độ, mưa, gió. Sau khi cung cấp cho HS những hiểu biết cần thiết trên, giáo viên giới thiệu cho các em đàn ý, để dựa vào đấy, hướng dẫn các em tập mô tả khí hậu trên bản đồ khí hậu.

Quy trình hướng dẫn HS mô tả khí hậu trên bản đồ:

- Làm cho HS hiểu rõ mô tả khí hậu trên bản đồ có nghĩa là mô tả những yếu tố thành phần của nó như nhiệt độ, gió, mưa và phát hiện mối liên hệ giữa chúng  với nhau cũng như với những yếu tố tự nhiên khác.

- Giới thiệu cho các em biết cách biểu hiện các yếu tố đó trên bản đồ khí hậu.

- Cung cấp cho HS dàn ý mô tả khí hậu trên bản đồ

- Hướng dẫn các em dựa vào dàn ý cho sẵn để mô tả khí hậu trên bản đồ, bắt đầu từ châu lục rồi chuyển sang một khu vực, một quốc gia.

8. Rèn luyện kỹ năng mô tả sông ngòi trên bản đồ

Nhìn mạng lưới sông ngòi trên bản đồ một khu vực có thể biết ngay những nét lớn về đặc điểm khí hậu, địa hình, động thực vật và phân bố dân cư của khu vực đó. Do đó HS được rèn luyện kỹ năng này sẽ biết được những mặt khác về tự nhiên, kinh tế, xã hội.

Quy trình tiến hành:

- Hướng dẫn HS lập dàn ý và dựa vào đó để mô tả một con sông:

+ Những nét chung của sông ngòi: mạng lưới ra sao, sông chảy theo hướng nào, nguồn cung cấp nước cho sông

+ Các hệ thống sông chính: Bắt nguồn từ đâu, chảy theo hướng nào, dài hay ngắn, có nhiều hay ít sông nhánh, các sông chảy về đâu…

- Khi HS đã nắm được cách mô tả một con sông, chuyển sang hướng dẫn các em mô tả một hệ thống sông.

- Cuối cùng hướng dẫn các em tập mô tả sông ngòi của một nước

9. Rèn luyện kỹ năng phát hiện các  mối quan hệ địa lý

Đây là một kỹ năng cực kỳ quan trọng vì bản chất của khoa học địa lý gắn với không gian, với bản đồ và gắn với các mối liên hệ giữa các hiện tượng. Kỹ năng này không chỉ dựa vào sự hiểu biết về địa đồ học mà còn phải dựa vào kiến thức địa lý, càng nắm vững , hiểu sâu, càng tích luỹ được nhiều kiến thức địa lý thì kỹ năng này càng thành thạo. Vì thế, hơn bất kỳ kỹ năng nào, kỹ năng này cần được hình thành dần dần qua những ví dụ từ đơn giản đến phức tạp, từ lớp dưới đến lớp trên.

- Trước hết cần cho HS hiểu rõ và phân biệt các mối liên hệ địa lý:

+ Mối liên hệ đơn giản nhất là những mối liên hệ về vị trí trong không gian của các đối tượng địa lý, những mối liên hệ này thể hiện trực tiếp trên bản đồ, HS dễ dàng nhận ra.

+ Ngoài những mối liên hệ nhìn thấy ngay trên bản đồ còn có những mối liên hệ HS không chỉ dựa vào bản đồ mà còn phải đưa vào vốn hiểu biết các quy luật địa lý.

Những mối liên hệ giữa những hiện tượng tự nhiên với nhau

Những mối liên hệ giữa những hiện tượng địa lý kinh tế với nhau: Bao gồm liên hệ giữa những ngành kinh tế, liên hệ trong phối trí sản xuất.

Những mối liên hệ giữa tự nhiên và kinh tế

- Củng cố và phát triển thêm vốn hiểu biết bản đồ học của HS

- Trên cơ sở vốn hiểu biết tích luỹ của HS, giáo viên giúp các em tự phân biệt được các mối liên hệ địa lý thông thường và các mối liên hệ địa lý nhân quả, mang tính quy luật.

- Hướng dẫn HS dựa vào bản đồ kinh tế của một số nước (hoặc khu vực) tập đánh giá trình độ kinh tế của các nước hoặc khu vực đó.

Các bước tiến hành thường xuyên trong quá trình dạy và học sẽ dần hình thành cho HS kỹ năng quan trọng nhất của môn học, giúp HS có thể tự học môn địa lí bằng cách kết hợp giữa atlat và các kiến thức trên các phương tiện thông tin đại chúng.

 

 

GIÁO VIÊN: PHẠM THỊ THANH HOA

TỔ:     ĐỊA LÍ