BÀN VỀ VIỆC SỬ DỤNG CÁC “LỆNH HOẠT ĐỘNG”

15-11-2009

BÀN VỀ VIỆC SỬ DỤNG CÁC  “LỆNH HOẠT ĐỘNG”

TRONG DẠY HỌC SINH HỌC LỚP 10 NHẰM TĂNG CƯỜNG HOẠT ĐỘNG

NHẬN THỨC TÍCH CỰC CỦA HỌC SINH

I.  Lệnh hoạt động là gì? Vai trò của nó trong việc tăng cường hoạt động nhận thức tích cực của HS trong quá trình dạy học?

Nâng cao tính tích cực, tự lực trong hoạt động học tập của HS là yêu cầu cơ bản của nhiệm vụ Phát triển trong quá trình DH, bảo đảm mục đích đào tạo những con người tự chủ, năng động, sáng tạo. Việc phát huy tính tích cực nhận thức của HS đảm bảo chất lượng lĩnh hội kiến thức. L.N.Tolstoi đã viết “kiến thức chỉ thực sự là kiến thức khi nó là thành quả những cố gắng của tư duy chứ không phải là của trí nhớ”

               Trong thời đại ngày nay- thời đại công nghiệp hoá, hiện đại hoá - thời đại mà tốc độ phát triển của khoa học kỹ thuật nhanh như vũ bão thì phương pháp truyền thống theo kiểu Thầy đọc - Trò tiếp thu không còn phù hợp. Kho tàng tri thức của của nhân loại ngày càng được bổ sung, phát triển, trở nên khổng lồ mà thời lượng dạy học ở nhà trường có giới hạn, không cho phép truyền đạt được nhiều tri thức cho học sinh. Mặt khác trong xã hội mới, lao động hiện đại đòi hỏi mỗi người phải có tri thức cần thiết và phù hợp. Chính vì vậy, mỗi người đều phải có năng lực tự tìm được (tiếp cận, hiểu, vận dụng được) những tri thức cần thiết cho cuộc sống và lao động của mình - nghĩa là họ phải có năng lực tự học, tích cực, sáng tạo trong học tập vận dụng. Năng lực đó cần phải rèn luyện trong thời gian họ còn là học sinh phổ thông với những PPDH phù hợp.

Với những lý do trên, ngành GD nước ta đã và đang tiến hành công cuộc đổi mới toàn diện để nâng cao chất lượng giáo dục và đào tạo cho phù hợp với tình hình mới. Trong đó, mảng quan trọng là đổi mới PPDH - đổi mới theo hướng hoạt động hoá người học, nhằm tạo điều kiện tối đa để khơi dậy tiềm năng trí tuệ của HS, giúp họ có điều kiện sử dụng vào việc tìm tòi tri thức mới.

          Trên tinh thần dổi mới PPDH, tạo điều kiện cho HS được làm việc tích cực, chủ động, cũng chính là để thực hiện phương châm mới : biến quá trình DH thành quá trình tự học, HS là chủ thể của quá trình nhận thức và vận dụng kiến thức; GV là người đạo diễn, hướng dẫn HS chủ động, sáng tạo trong quá trình tìm hiểu, tiếp nhận tri thức, SGK Sinh học mới đã đưa vào trong các bài học các “lệnh hoạt động” được kí hiệu bằng các hình tam giác màu đỏ . Lệnh hoạt động còn có các tên gọi khác như: “việc cần làm”, “những điều cần thực hiện trên lớp ( quan sát - thảo luận - trả lời câu hỏi)” ( theo SGK Sinh học 10 ban nâng cao); hay “những lệnh phải thực hiện trên lớp”( theo SGK Sinh học11 chuyên ban) nhưng tất cả các lệnh đó đều được đưa ra nhằm một mục đích là định hướng cho GV và HS tư duy tích cực để xác định các đặc điểm cấu trúc thể hiện trong hình, hoặc phân tích sự phù hợp giữa cấu trúc và chức năng, hoặc vận dụng kiến thức để giải thích các hiện tượng thực tế, hiểu chính xác các khái niệm...Đây là các câu hỏi, các vấn đề được nêu trong bài giúp HS dừng lại tự nghiên cứu hoặc trao đổi với nhau. Nếu không tự trả lời được, HS có thể nhờ sự trợ giúp của GV. Thông qua các “ lệnh hoạt động” này HS sẽ rèn luyện được kĩ năng diễn đạt, khả năng làm việc tập thể, khả năng suy luận và khái quát hoá. Lệnh hoạt động có thể được sử dụng như là một bước dẫn dắt giúp HS đi tìm và tiếp cận kiến thức mới trong mục, bài hay được sử dụng sau khi HS đã tiếp cận kiến thức để cũng cố kiến thức mà các em vừa được học.

    Như vậy, ta thấy SGK Sinh học 10 mới đã tạo điều kiện thuận lợi cho HS nâng cao năng lực tự học, đa dạng hoá các hình thức học tập, tạo điều kiện để HS được tự nghiên cứu, chủ động trong việc phát hiện và giải quyết vấn đề. Đồng thời giúp GV đổi mới PPDH theo hướng tổ chức, hướng dẫn HS tự lực nghiên cứu, tìm ra tri thức mới. Đây là bước cải tiến mới của SGK chuyên ban với mong muốn góp phần đổi mới PPDH theo hướng tích cực hoá hoạt động học tập của HS.

Tuy nhiên, nội dung các “ lệnh hoạt động” mới chỉ là những gợi ý cơ bản, GV cần dựa vào đó để xây dựng hệ thống câu hỏi, bài tập và thực hiện đầy đủ các bước DH nhằm khai thác tối ưu hoạt động tích cực nhận thức của của HS trong quá trình học tập. Để các

“ lệnh hoạt động”  thực sự mang lại hiệu quả cao thì đòi hỏi GV phải có sự nổ lực cố gắng rất lớn trong việc nhận thức được giá trị DH của các “ lệnh hoạt động”.  Đồng thời phải có quyết tâm thực hiện bằng cách nghiên cứu, khai thác sử dụng các lệnh trong quá trình DH với tư duy sáng tạo, kinh nghiệm của bản thân chứ không phải rập khuôn, máy móc theo những gì đã có sẵn. Để thực hiện tốt vai trò là người tổ chức, hướng dẫn, đạo diễn cho hoạt động của HS thì GV cần phải dựa trên các “ lệnh hoạt động” đó để khai thác thành nhiều hoạt động Thầy - Trò nhằm dẫn dắt HS tích cực tự lực hoạt động tìm ra tri thức mói. Có như vậy mới thể hiện được vai trò của SGK trong định hướng đổi mới PPDH đó là SGK được biên soạn không chỉ quan tâm tới nội dung tri thức mà còn có nhiệm vụ định hướng PPDH.

II. Phân loại và biện pháp khai thác, sử dụng các lệnh hoạt động theo hướng tích cực hoá hoạt động nhận thức của HS.

1. Phân loại các lệnh hoạt động trong SGK Sinh học.

Sau khi thống kê và phân tích đặc điểm các lệnh trong SGK Sinh học lớp 10, chúng tôi đã phân loại dựa trên giá trị DH và định hướng hoạt động Thầy - Trò của từng lệnh, kết quả có các loại lệnh như sau:

 - Loại lệnh từ PTTQ tìm ra kiến thức mới gồm 2 loại nhỏ:

     + Trực quan bằn vật tượng trưng, tượng hình.

     + Trực quan bằng thí nghiệm.

- Loại lệnh từ nghiên cứu lý thuyết SGK tìm ra kiến thức mới

- Loại lệnh vận dụng kiến thức gồm 2 loại nhỏ:

     + Vận dụng kiến thức trong bài để giải thích hiện tượng thực tế

     + Vận dụng kiến thức để giải quyết các công việc, nhiệm vụ cụ thể.

2. Biện pháp khai thác, sử dụng các lệnh hoạt động theo hướng tích cực hoá hoạt động nhận thức của HS.     

Tương ứng với đặc thù của mỗi loại lệnh ta có biện pháp khai thác sử dụng khác nhau để mang lại hiệu quả DH cao, đáp  ứng mục tiêu “ hoạt động háo người học” mà tác giả biên soạn SGK muốn gửi gắm thông qua việc đưa vào nội dung bài học các “ lệnh hoạt động” này.

* Lệnh tìm tri thức mới từ trực quan bằng vật tượng trưng, tượng hình.

          Đối với lệnh loại này để tổ chức hoạt động nhận thức cho HS, GV có thể tiến hành theo các bước sau: 

          + Giới thiệu sơ bộ: GV giới thiệu sơ bộ tranh, hình, sơ đồ... Những giới thiệu này trước hết có ý nghĩa thu hút sự tập trung chú ý của HS vào đối tượng nghiên cứu, sau nữa là giúp HS có ấn tượng ban đầu cần thiết cho việc quan sát.

          + Xác  định các nhiệm vụ quan sát: GV giúp HS nắm bắt được các nhiệm vụ nhận thức, từ đó định hình ngay được những hoạt động quan sát và các kỹ năng cần sử dụng cũng như yêu cầu cần đạt.

          + Học sinh tự lực hoạt động độc lập: Đây là bước quan trọng tạo điều kiện cho HS sử dụng và rèn luyện các kỹ năng hoạt động học tập của mình.

          +  Cuối cùng HS trình bày kết quả quan sát.

* Lệnh tìm tri thức mới từ trực quan bằng thí nghiệm.

          Trình tự khai thác sử  dụng lệnh này có thể theo các bước :

          + Trước tiên, GV yêu cầu HS tập trung quan sát các thao tác thí nghiệm do GV tiến hành hoặc nắm các thao tác thí nghiệm do chính HS tiến hành hay thao tác thí nghiệm của các nhà khoa học được mô tả trong SGK.

          + Tiếp theo, GV sử dụng các câu hỏi yêu cầu HS cho biết kết quả thí nghiệm, nhận xét, giải thích kết quả và so sánh khái quát hoá để có các kiến thức. Kỹ năng định hướng quan sát và tư duy cho HS là rất quan trọng điều này được thể hiện qua các câu hỏi  mà GV đặt ra để dẫn dắt học sinh đi tìm kiến thức mới từ thí nghiệm.

          + Cuối cùng GV nhận xét, đánh giá ý kiến của học sinh và khái quát lại tri thức mới, đúng được rút ra qua quá trình hoạt động của HS.

* Loại lệnh yêu cầu tìm tri thức mới từ nghiên cứu lý thuyêt SGK.

          + GV yêu cầu HS đọc một hoặc một số đoạn trong bài và trả lời các câu hỏi mà GV đã xây dựng dựa trên gợi ý của lệnh để tìm ra mấu chốt, nét bản chất của vấn đề được nêu trong SGK.

                 + Để trả lời được các câu hỏi mà GV đã xây dựng dựa trên gợi ý cơ bản của lệnh, HS phải đọc SGK và gia công xử lý tài liệu đọc được bằng các thao tác tư duy cần thiết như tự nhận xét, phân tích, so sánh, tổng hợp, khái quát hoá, trừu tượng hoá...

          + Tiếp theo GV sẽ vấn đáp HS với từng yêu cầu hay tổ chức cho HS trình bày và thảo luận theo nhóm, tổ hoặc cả lớp để thu được hiệu quả cao mà không gây căng thẳng và ức chế tâm lý học tập cho HS.

          + Cuối cùng, GV bổ sung, chỉnh lý những sai sót và khái quát lại toàn bộ nội dung kiến thức mà “lệnh hoạt động” yêu cầu HS phải rút ra được từ đoạn lý thuyết phải đọc đó.

* Lệnh yêu cầu vận dụng kiến thức vừa học để giải thích hiện tượng trong thực tế.

          Để thực hiện loại lệnh này, GV cần yêu cầu HS :

          + Phân tích đặc điểm của hiện tượng, quá trình, biện pháp: diễn biến, kết quả...

          + Vận dụng kiến thức mới để xác định nguyên nhân, cơ chế của hiện tượng, quá trình, biện pháp. Từ đấy HS có thể hiểu rõ giá trị và cách thực hiện, sử dụng hoạt động đó vào thực tế sản xuất và đời sống.

Qua đây chúng ta có thể thấy được rằng “ lệnh hoạt động” là phương tiện, là cơ sở hướng đạo cho GV sử dụng các PPDH tích cực. Tri thức mới có được là kết quả nổ lực trí tuệ của HS. Điều này có ý nghĩa to lớn trong việc xây dựng niềm tin và ý thức cố gắng vươn lên trong học tập, rèn luyện kĩ năng tiếp cận, hiểu và vận dụng tri thức vào cuộc sống lao động sau này cho HS.

          Hiệu quả của việc sử dụng các “ lệnh hoạt động” trong DH phụ thuộc lớn vào kĩ năng tổ chức, hướng đạo hoạt động cho HS của GV, phụ thuộc vào sự nhận thức, cố gắng, tích cực của GV trong việc khai thác sử dụng lệnh của GV và ý thức tham gia thực hiện lệnh của HS.

                                                                    Ngày 10/ 11/ 2009

                                                               Nguyễn Thị Ngọc Châu

                                                                          Tổ Sinh vật